xoves, 31 de decembro de 2015

AS XORNADAS DA CULTURA E DA LINGUA GALEGAS NO BIERZO

Agora que vimos de cumprir 34 anos gustaríanos facer memoria das Memorias das que se denominaron Xornadas da Cultura e Lingua galegas no Bierzo que a Escola de Gaitas de Vilafranca organizou coa intención de darlle continuidade a varias iniciativas de gran calado para o galego do Bierzo que diversas entidades galegas e bercianas realizaran con anterioridade. Máis adiante prometemos dedicar unha entrada exclusivamente a estes importantes precedentes das nosas Xornadas.

Estas Xornadas foron realmente transcendentais para que anos máis tarde se comezase a impartir galego nos centros educativos do Bierzo e Sanabria, para que na nosa comaraca cambiase a concepción que se tiña sobre a lingua e mudase a visión que os bercianos/as tiñan sobre a fala histórica dunha parte considerable dos seus habitantes. Aínda que os seus contidos foron tan transcendentes como o feito da súa celebración, da difusión e publicidade das mesmas (de aí o labor divulgativo da publicación das Memorias), imos ir colgando ditos contidos posto que hai tempo que están esgotados os distintos exemplares de cada unha das xornadas e cada vez faise máis difícil o acceso a eles.

Debemos agradecer  a todas as persoas, que invitadas a participar da iniciativa, acudiron desinteresadamente a nosa chamada e aportaron tempo e traballo para darlle corpo ás mais de 300 páxinas que sobre o galego nos lindeiros da galeguidade se foron sumando á aínda escasas publicaciois de investigación e estudo que precisa. Tamén é xusto engadir un agradecemento especial á Dirección xeral de Política Lingüística da Xunta de Galicia que foi quen subvencionou a edición dos dípticos, cartaces e posteriormente das Memorias das catro convocatorias que se fixeron nos anos 90.




Para a Asociación cultural, a convocatoria e organización destas xornadas foi todo un reto e contribuiu a facernos medrar, a consolidar unha conciencia e un compromiso na defensa da diversidade lingüística e da nosa riqueza cultural. Estamos orgullosos de fortalecer esta vella tradición que nos confire identidade, a fala dos nosos maiores, e singularmente a dos nosos gaiteiros, pois non se pode esquecer que nosoutros comezamos sendo unha simple escola de gaitas e que foi este instrumento quen nos foi levando xunto con tradiciois tan fermosas e vellas como a Festa do Maio, cara á preocupación pola lingua.

Como xa temos dito cada edición das Xornadas xirou arredor dun tema que foron:

 Na I Xornada: A tradición oral e a lingua.
 Na II Xornada: O calendario tradicional.
 Na III Xornada: Homenaxe a Sarmiento.
 Na IV Xornada: Textos e contextos do galego no Bierzo.

Imos logo colgar a continuación unha primeira parte da que é a memoria da I XORNADA CULTURA E LINGUA GALEGAS NO BIERZO: A tradición oral e a Lingua celebrada o 28 de agosto de 1993.































sábado, 19 de decembro de 2015

O APALPADOR E A CASTAÑA NO CALENDARIO TRADICIONAL DO BIERZO

No calendario tradicional do Bierzo atopamos ao Apalpador, unha figura que resulta moi semellante a
Recreación do aspecto do Apalpador 
tantas outras doutras culturas que comparte nestes días que se aproximan unha popularidade especial entre os ninos pois son os cativos e as cativas o seu centro de interese. As características comúns son as seguintes: un vello bonachón que trae agasallos aos máis pequenos da casa no solsticio de inverno. É un vello solitario que vive afastado, non se deixa ver con facilidade, de aí o misterio e a maxia que o rodea especialmente para os de máis curta idade.

Pero como cada cultura, na nosa tradición, hai trazos que marcan a nosa forma de vida creada dende vello. De aí que aparezan tres datos importantes que definen ao Apalpador. O primeiro é o seu nome, derivado da acción de apalpar as barriguiñas, esencial pois un dos obxectivos funcionais do costume é que se subliñe o a transcendencia do alimento, da comida para a casa. O Apalpador comproba que a barriga estea chea. É a formulación simple dun desexo evidente, o desexo de que lle vaia ben á persoa, á familia nese tempo de carencias tan crítico como é o inverno e o rito pode relacionarse co carácter solícito habitualmente asociado a el, neste caso o de permitir un novo ciclo anual no que non falte a comida ( de aí o dito:"se estás farto. así esteas todo o ano").

Unha segunda característica peculiar é a de seren un carboeiro, un home ligado a un oficio propio da montaña dos que transformou dende vello a economía da zona. Non se trata de carbón de antracita, senón do vexetal que se facía cunha queima controlada. A terceira é sen lugar a dúbidas a máis representativa porque o relaciona cun produto esencial na economía das comarcas como o Bierzo ou o Caurel. Falamos da castaña.  Con este costume do Apalpador traendo a cada ninín que apalpa unha presada de castañas volve a emerxer este fruito destacado da nosa gastronomía, a castaña que tanta fame quitou e que no inverno, despois da estación do outono na  que maior presenza tein, volve a aparecer para funcionar como fío condutor mui presente no noso calendario tradicional e que como ben sabedes chega logo ata a primavera, no mes de maio, momento en que comeza un novo ciclo coa saída do gromos e das follas do castañeiro.

 Vaite logo meu ninín/ miña neniña,
marcha agora pra acamiña
que vai vir o Apalpador 
a apalparche a barriguiña.

Mañá é día de cachela
que haberá gran nevarada
e vai vir o Apalpador
cunha mega de castañas.


 O solsticio de inverno, como cada data singular vén cargado de elementos que de xeito ritual van repetíndose e creando a identidade dos pobos. O etnógrafo galego Taboada Chivite xa citaba nos anos sesenta nos seus traballos a noite do apalpadoiro, en lugar do Apalpador, máis coma un ritual da Noitevella, é dicir, do día 31 de decembro, aínda que hai lugares onde se fala dunha figura humana ou varias (apalpadores) que baixa das montañas na noite de Noiteboa.

No Bierzo este costume existía e teñen memoria da tradición os máis vellos. As referencias que nós escuitamos hai anos refírense a lugares como Sobrado e falan do apalpadoiro. Hoxe tras ese pulo que investigaciois máis recentes teñen realizado no Caurel, atopamos máis información. Reparade neste vídeo sobre o Apalpador da presenza de  testemuñas de veciños bercianos de Busmaior, Oencia...


venres, 6 de novembro de 2015

FESTA DO MAIO 2015


FESTA DO MAIO 2015,   DECLARADA DE INTERESE TURÍSTICO PROVINCIAL
Seguindo o costume do ano pasado
eiquí vimos todos a cantar o maio…

Este ano o 1º maio vén como todos os anos marcando o paso da forza da tradición que nos empuxa a celebrar a entrada da primavera co entusiasmo que esperta en nós a estación dos amores, na que as barburetas dan bicos ás flores e nas que nacen as violetas. Os vilafranquinos e bercianos fomos quen de custodiar, ano tras ano, para as novas xeraciois, para o século XXI,  este rito ancestral e sinxelo, unha tradición que soubo incorporar unha melodía tradicional relacionada co Camiño a Compostela e que durante os últimos 100 pasou de ser unha de tantas a única presenza dun maio humano no noroeste peninsular que con carácter permanente saía ás rúas. Esta festa do Maio, é unha festa singular, declarada no ano 2009 de Interese Turístico Provincial.
É un símbolo da nosa riqueza patrimonial e da nosa identidade que recibimos e que mantemos tal como era, un precioso documento etnográfico capaz de transmitir unha experiencia esencial daquel mundo rural primixenio que vive acorde coa natureza. Pero sabemos que é un legado fráxil que non é de pedra, que precisa do cariño para a súa transmisión. De aí que con ese cariño llo entreguemos aos máis pequenos, os ninos e nenas que foron a alma da súa permanencia no tempo, para que sigan sendo eles os seus protagonistas, para que de maiores sexan eles que llo ofreza aos seus fillos e fillas. Esa repetición milenaria é o que converte en tradición un costume, á vez de permitir a orixinalidade fruito das circunstancias específicas coa que se acompaña cada ano.
                Por iso este ano cargado de evocaciois literarias e poéticas vén a nosa memoria a inevitable, melancólica e humilde violeta que buscaba  Enrique Gil y Carrasco “a orillas de la fuente”,  pero tamén a esperanza, a inocencia e a alegría que el vía nas barburetas que outro poeta, Fernández Morales,  cantou bicando nas flores.  Este ano romántico vai imprimir un selo especial aos actos que arroupan a tradición e que contribúen a darlle unha dimensión diferente a esta festa distinta.
Recuperamos para a noite do día 2 a ronda e desde os balcois, nas rúas e prazas de Vilafranca ecoarán os coloquios de amores, barburetas e flores, entre gaitas e cantos de veciños e visitantes que dará comezo cunha ofrenda romántica ao noso poeta Enrique Gil ao pé da súa tumba, como el deixou escrito nunha emotiva premonición:



Ven mi tumba a adornar, triste viola,
y embalsama  su oscura soledad;
sé de su pobre césped la aureola
con tu vaga y poética beldad.

Quizá al pasar la virgen de los valles,
enamorada y rica en juventud,
por las umbrosas y desiertas calles
do yacerá escondido mi ataúd,

irá a cortar la humilde violeta
y la pondrá en su seno con dolor,
y llorando dirá: ¡Pobre poeta!,
ya está callada el arpa del amor”.








PROGRAMA DE ACTOS

1º maio. O MAIO TRADICIONAL
Ás 9 da mañá saída a cortar as cañabeiras polos arredores da vila.
Acto seguido comezan a vestirse os maios:
                                           Lugares:  Campo da Galiña, As Veigas altas, Socubo e a Cábila.
Ás 11 da mañá comezan os distintos percorridos polos barrios da vila.
Ás 14 horas xúntanse todos os grupos na Praza Maior.
Comida campestre de todos os participantes.
18.00  O BRINCA VAI en VILAFRANCA
Entrega dos Premios dos Concursos dos Intercambios escolares Martín Sarmiento que contará coa actuación de Paco Nogueiras co espectáculo musical BRINCA VAI! *

                                         
2 de maio:  COLOQUIO TEATRAL DE AMORES, BARBURETAS E VIOLETAS *
-          Ás 17.00  Arroupando a tradición: preparando a ronda. Iniciamos o adorno das rúas por onde se fará o percorrido nocturno.
-          Ás 11 da noite dará comezo o Coloquio teatral de amores, barburetas e violetas na realizaremos unha ofrenda simbólica de violetas e poemas ante ao escritor Enrique Gil y Carrasco con motivo da celebración do Bicentenario do seu nacemento e do denominado Ano Romántico.
Guiarán o percorrido os regueifeiros Luis Correa “Caruncho” e Bieito Lobariñas




ademais de contar coa participación dos actores  “Los  Epidauros”  así como dos músicos da vila e/ou dos visitantes.                  

                           
   * A causa da chuvia as actividades do día 2 tiveron lugar no Teatro.



NOTA: O cartel deste ano é tamén consecuencia desa intención por difundir e promocionar entre as xeraciois dos novos bercianos o espírito da mesma. Escollemos como imaxe da festa deste ano un dos traballos presentados por escolares de todo o Bierzo que  participaron dun concursos,  experiencia plástica que propuxemos a través dos Intercambios Escolares que organiza a Comisión Cultural Martín Sarmiento. A continuación colgamos algunha foto da entrega de Premios que tipo lugar antes da actuación de Brinca Vai no Teatro.




Maios na Praza Maior (1-V-2015)

venres, 28 de agosto de 2015

O NOSO SELO EDITORIAL: BIERZO TRADICIONAL

BIERZO TRADICIONAL, O SELO EDITORIAL DA ESCOLA DE GAITAS

Temos vontade de contribuír humildemente á difundir o noso patrimonio tradicional a través de distintos formatos e iniciativas. A Asociación cultural desde os anos 90 vén ofrecendo diversos materiais que son xa referenciais nos traballos de etnografía e folclore do Bierzo.

Lembraredes que con motivos do X aniversario da Escola de Gaitas procuramos a edición en formato de Cassette do Encontro de gaiteiros tradicionais.

Anos despois aparecerían a Unidade Didáctica: A Festa do Maio  editada pola propia Asociación cunha subvención da Xunta de Galicia e tamén presentamos un vídeo co Documental que dirixira Benxamín Vázquez titulado Os maios mozos de Vilafranca do Bierzo. Precisamente a raíz da nosa implicación na recuperación da festa do maio editamos anualmente carteis e programas en forma de trípticos ou dípticos que ademais dos programas de actividades procura incluír pequenas calas relativas á celebración tradicional e o seu sentido e interpretación.





















Os Contos de maio son textos escritos en galego, antes da introdución do galego nos centros escolares do Bierzo coa intención de que docentes e alumnos/as fixesen uso escrito desta lingua que como expresión falada atopámola habitualmente nas conversas entre vecíños e que muitos ninos utilizan nas súas casas, pero nunca o facían á hora de escribir. Os textos editados son os contos creados para un concurso do que realizamos dúas convocatorias en 1993 e en 1994.

                                      
Nos anos 90 tamén editamos  4 Memorias das Xornadas da Cultura e Lingua Galegas no Bierzo coas súas comunicaciois que conteñen numerosos aportes de carácter lingüístico e etnográfico, tamén literarios de interese especialmente polas personalidades que teñen participado nas mesmas.






















Co cambio de século nos anos 2000 propuxémonos seguir con esta actividade de investigación e divulgación creando o selo editorial BIERZO TRADICIONAL e publicando un DVD:



E no 2010, tras varios anos de investigación, editamos o primeiro libro da colección BIERZO TRADICIONAL: 




Deixamos a continuación un vídeo de promoción do acto de presentación deste libro:


AS XORNADAS MARTÍN SARMIENTO (2005- 2015)

Desde o ano 2005 as actividades da Comisión Cultural Martín Sarmiento centráronse nas denominadas XORNADAS MARTÍN SARMIENTO que levan realizado neste dez anos sete ediciois.

Os precedentes, unha vez constituída a Comisión Cultural (que tamén tivera unha iniciativa anterior naque se realizou unha serie de reuniois pro museo de Vilafranca) pensando inicialmente que o 2002, o ano Sarmiento ao ser homenaxeado no Día das Letras Galegas pola Real Academia Galega, debería ter unha continuidade no tempo de cara a seguir difundindo a obra do erudíto, desenvolvendo o que denominamos PROXECTO SARMIENTO PARA O BIERZO. Este proxecto contempla unha serie de iniciativas entre as que se atopa a da CASA NATAL do ilustrado galego nacido en Vilafranca e unha Aula da Natureza que a pesar que se deron pasos aínda non son realidade, pero tamén había outras actividades como eran as Xornadas Escolares Martín Sarmiento que se levan realizando e van cobrando maior entidade a medida que se realizan ano tras ano coincidindo coa súa data de nacimento. 

A modo de memoria realizamos unha panorámica das Xornadas realizadas dende o ano 2005 ata o 2015. Cada unha das ediciois procurou centrarse nunha serie de facetas dos traballos de Sarmiento que veñen destacadas no lema ou título de cada edición (se clicas en cada título poderás consultar os programas e máis abaixo podes ver vídeos e crónicas das actividades levadas a cabo durante estes anos)

I- XORNADAS MARTÍN SARMIENTO:TOPONIMIA, NATUREZA E LINGUA (2005)























Podes ver  un vídeo de promoción da IV XORNADAS e dos seus contidos  e un resumo dunha das sesiois realizadas no Teatro de Vilafranca o 9 de marzo de 2012)










 A seguir podes tamén ver un vídeo promocional desta edición:





 E tamén deixamos enlaces cos seguintes contidos:







Deixamos eiquí algún enlace cos vídeos cunha reportaxe sobre as VI XORNADAS e outros das distintas intervenciois dos centros escolares participantes dos Intercambios Martín Sarmiento 2014:






 A continuación deixamos varios enlaces de interese sobre esta edición:

FOTO CON SARMIENTO
CONCURSOS CON SARMIENTO
POLÍTICA MUNICIPAL, EDUCACIÓN E LINGUA NO BIERZO
REPERCUSIÓN MEDIÁTICA DAS XORNADAS